सामान्यतया बौद्धिक सम्पत्ति भन्नाले मानव दिमागले गर्ने सिर्जनाहरूको सुरक्षा गर्ने कानुनी अधिकारहरूलाई जनाउँछ। जस्तै आविष्कारहरू, डिजाइनहरू, विभिन्न कला, लोगोहरू, साहित्यिक कार्यहरू इत्यादी ।
सर्जकहरूलाई उनीहरूको प्रयास र सिर्जनाको लागि हौसला दिने र पुरस्कृत गर्ने मनसायका साथ बौध्दिक सम्पत्तिको अवधारणा ल्याइएको हो, खासगरी विकसित देशहरूमा ।
ती सिर्जनाहरूको कसरी प्रयोग र वितरण गर्ने भन्ने कुरामा उनीहरूको आफ्नै नियन्त्रणको सुनिश्चितता गर्न कानुनहरू बनाइन्छन् ताकि भौतिक सम्पत्तिमा जसरी कसैको स्वामित्व हुन्छ ठिक त्यसैगरी सर्जकहरूको स्वामित्व बौध्दिक सम्पत्ति भनिने यस्ता अभौतिक सम्पत्तिहरूमा हुन्छ ।
थुप्रै मामिलाहरूमा, खासगरी अहिलेको समयमा यस्ता बौध्दिक सम्पत्तिहरूको मूल्य भौतिक सम्पत्तिहरूको भन्दा पनि ज्यादा हुन्छ । बौध्दिक सम्पत्तिका केही प्रकारहरूमा प्रतिलिपि अधिकार, ट्रेडमार्क, प्याटेन्ट, डिजाइन, र व्यवसायका गोप्यताहरू इत्यादी पर्छन्।
यस लेखमा, हामी आईटी क्षेत्रमा विभिन्न प्रकारका बौद्धिक सम्पत्तिहरू, तिनीहरूको महत्त्व र २१ औं शताब्दीमा तिनीहरूको प्रयोगको उदाहरणहरू पेश गर्दैछौं।
आइटी क्षेत्रमा कस्ता बौध्दिक सम्पत्तिहरू छन् ?
आईटी क्षेत्रमा बौद्धिक सम्पत्ति भनेको प्रविधिको क्षेत्रमा मूल्यवान सिर्जनाहरू र आविष्कारहरू संरक्षण गर्ने एक महत्वपूर्ण कुरा हो। प्रविधिको द्रुत विकासले आईपी अधिकारहरूमा संसारभरि ध्यान केन्द्रित गरेको छ । धेरै प्राविधिक कम्पनीहरूले आफ्नो आईपी सम्पत्तिहरू सुरक्षित गर्न लाखौं डलर खर्च गरेका छन्।
ट्रेडमार्क भनेको आईटी क्षेत्रको निकै महत्त्वपूर्ण रूप हो । यो ब्रान्डको नाम, लोगो र नाराहरू (slogans) सुरक्षित गर्न प्रयोग गरिन्छ। एप्पल, गुगल र माइक्रोसफ्ट जस्ता कम्पनीहरूले तिनीहरूको ब्रान्डको नाम र लोगोहरू अन्य कम्पनीहरूलाई प्रयोग गर्नबाट रोक्न ट्रेडमार्कको अधिकार सुनिश्चित गरेका छन्।
उदाहरणका लागि, एप्पलले आफ्नो प्रतिष्ठित एप्पल लोगो “थिङ्क डिफरेन्ट” भन्ने नारालाई ट्रेडमार्क गरेको छ भने गुगलले यसको नाम र रंगीन “G” लोगोलाई ।
प्याटेन्ट भनेको आईटी क्षेत्रमा बौध्दिक सम्पत्तिको अर्को रूप हो । यसले आविष्कारहरूको लागि कानूनी सुरक्षा प्रदान गर्दछ। धेरै आईटी कम्पनीहरूले आफ्नो सफ्टवेयर र हार्डवेयर उत्पादनहरू अरूलाई कपि गर्नबाट रोक्नको लागि प्याटेन्ट अधिकार लिएका छन्।
उदाहरणका लागि, अमेजनले आफ्नो “वान-क्लिक” अर्डरिङ प्रणालीको पेटेन्ट अधिकार लिएको छ भने एप्पलले आईफोन र आईप्याडका लागि यसको अद्वितीय डिजाइन सुविधाहरू।
प्रतिलिपि अधिकार (copyright) आइटी क्षेत्रमा प्रयोग हुने अर्को एक महत्वपूर्ण बौध्दिक सम्पत्ति हो । यसले सफ्टवेयर, डिजिटल मिडिया, र अन्य रचनात्मक सामग्री सहितको मौलिक कार्यहरुको कानुनी रूमपा सुरक्षा गर्ने काम गर्छ ।
माइक्रोसफ्ट र एडोब जस्ता सफ्टवेयर कम्पनीहरूले आफ्ना सफ्टवेयर उत्पादनहरूलाई अनुमति बिना प्रतिलिपि र वितरण हुनबाट जोगाउन प्रतिलिपि अधिकार प्रयोग गरेका छन्।
त्यसैगरी, नेटफ्लिक्स र स्पोटिफाई जस्ता डिजिटल मिडिया कम्पनीहरूले आफ्ना स्ट्रिमिङ सेवाहरू र डिजिटल मिडिया सामग्रीको सुरक्षा गर्न प्रतिलिपि अधिकार प्रयोग गरेका छन्।
व्यापारिक गोप्यताहरू (trade secrets) पनि आइटी क्षेत्रमा अर्को एक महत्त्वपूर्ण बौध्दिक सम्पत्ति हो । गोप्य जानकारीको सुरक्षा गर्ने काम यसले गर्छ ताकी अन्य कम्पनीहरूको दाँजोमा प्रतिस्पर्धात्मक लाभ पाइन्छ।
जस्तै, गुगल र एप्पल जस्ता कम्पनीहरूले आफ्ना गोप्य एल्गोरिदम र सफ्टवेयर कोड सुरक्षित गर्न ट्रेड सेक्रेट (trade secret) को अधिकार प्रयोग गरेका छन्। उदाहरण को लागी, गुगल को सर्च एल्गोरिदम (search algorithm) एक ट्रेड सेक्रेट हो जसले कम्पनीलाई अन्य सर्च इन्जिनहरुभन्दा महत्वपूर्ण प्रतिस्पर्धात्मक लाभ दिन्छ।
त्यस्तै सफ्टवेयर प्याटेन्टहरू एक विशेष प्रकारको प्याटेन्ट हुन् जसले कम्प्युटर प्रोग्रामहरू र एल्गोरिदमहरू सहित सफ्टवेयर आविष्कारहरूलाई सुरक्षित गर्दछ।
सफ्टवेयर प्याटेन्टहरू धेरै बहस र विवादको विषय बनेका छन् । एकथरिको तर्क अनुसार यस्तो प्याटेन्ट अधिकारले नवीन आविस्कार र प्रतिस्पर्धालाई रोक्छ। यद्यपि, धेरै प्राविधिक कम्पनीहरूले गुगल, एप्पल र माइक्रोसफ्ट लगायत आफ्ना सफ्टवेयर आविष्कारहरूको सुरक्षा गर्न सफ्टवेयर प्याटेन्टहरू प्रयोग गरिरहेका छन्।
यी विशिष्ट प्रकारका बौध्दिक सम्पत्तिका अतिरिक्त आइटि कम्पनीहरूले सुरक्षाका अन्य रूपहरू पनि प्रयोग गर्छन् । जस्तै डिजाइन प्याटेन्टहरू र उपयोगिता प्याटेन्टहरू (utility patents)।
डिजाइन प्याटेन्टहरूले उत्पादनको सजावटी विशेषताहरूको सुरक्षा गर्दछ भने युटिलिटि प्याटेन्टहरूले उत्पादनको कार्यात्मक पक्षहरूको सुरक्षा गर्दछ। बौध्दिक सुरक्षाका यी रूपहरू प्राय: कम्प्युटर र मोबाइल उपकरणहरू जस्ता हार्डवेयर उत्पादनहरू सुरक्षित गर्न आइटि क्षेत्रमा प्रयोग गरिन्छ।
अन्तमा, बौद्धिक सम्पत्ति आइटि क्षेत्रमा बहुमूल्य सिर्जनाहरू र आविष्कारहरूको सुरक्षाको लागि महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। ट्रेडमार्क, प्याटेन्ट, प्रतिलिपि अधिकार, ट्रेड सेक्रेट र सफ्टवेयर प्याटेन्टहरू आईटी कम्पनीहरूले प्रयोग गर्ने बौध्दिक सम्पत्तिको सुरक्षाका सबै महत्त्वपूर्ण रूपहरू हुन्।
आईटी कम्पनीहरूले आफ्नो सिर्जनाहरू सुरक्षित गर्न, उल्लङ्घन रोक्न, र बजारमा प्रतिस्पर्धात्मक लाभ कायम राख्न आफ्ना बौध्दिक सम्पत्तिको सुरक्षामा लगानी गर्नु आवश्यक छ।
आइटी क्षेत्रका व्यक्तिहरू र कम्पनीहरूले कानुनी विवादहरू र सम्भावित क्षतिहरूबाट बच्न बौध्दिक सम्पत्तिको सुरक्षालाई नियन्त्रण गर्ने नियमहरू र नियमहरूको सम्मान र पालना गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।